«چشمه کوهرنگ، برای اولین بار خشک شد.» این خبر در روزهای اخیر به سرخط رسانه‌ها تبدیل و اظهارنظرها و تصاویر مختلفی نیز در فضای مجازی در رابطه با آن دست به دست شد؛ اظهارنظرهایی آغشته به هشدار به استان‌های چهارمحــــال و بختیاری، خوزستان، اصفهان و یزد که در رسانه‌ها نیز انعکاس یافت. آنطور که «آفتاب‌نیوز» گزارش داده: «طی روزهای گذشته چشمه «کوهرنگ» که تأمین‌کننده آب چند استان بود خشک و این مسئله آبی تنها به اینجا ختم نشد و آب ذخیره‌شده سد «کوهرنگ» تمام شد. گفتنی است آب این سد به وسیله نصب پنج کیلومتر لوله از سرچشمه «کوهرنگ» تأمین می‌شود.
این چشمه که تأمین کننده آب چند استان و شهر از کشور بوده با اتمام ذخایر برفی رشته کوه «زردکوه» در حال خشک‌شدن است و این مهم می‌تواند مشکلات عدیده‌ای را برای استان‌های «چهارمحال و بختیاری»، «اصفهان» و «یزد» به وجود آورد.» خسرو کیانی که مدیرکل مدیریت بحران چهارمحال و بختیاری است در گفت‌وگو با «مهر» این خبر را تأیید کرده و گفته: «برداشت آب و میزان بارندگی با هم تناسب ندارند. طی دو هفته گذشته هشدار خشک‌شدن چشمه کوهرنگ که تأمین‌کننده آب چند استان است، داده شده بود.» البته این فقط مدیرکل بحران استان چهارمحال و بختیاری نبود که در گفت‌وگو با رسانه‌ها چشمه کوهرنگ را بی‌آب و خشک دانست؛ بلکه احمدرضا محمدی، مدیرعامل شرکت آب و فاضلاب چهارمحال و بختیاری هم در این باره گفته: «اکنون آبدهی چشمه ۴۰۰ لیتر برثانیه است که تمامی آن وارد خط انتقال آب به شهرکرد می‌شود و جریان چشمه به طور کامل خشک شده است. چشمه کوهرنگ ۶۰۰ لیتر بر ثانیه کسری آبدهی دارد. علاوه‌بر ۴۰۰ لیتر بر ثانیه آبدهی این چشمه که پیش از این در مسیر خود جاری می‌شد، ۲۰۰ لیتر بر ثانیه برداشت آب از چشمه که وارد خط انتقال آب می‌شود نیز کاهش یافته است. خط انتقال آب از کوهرنگ به شهرکرد آب شرب پنج شهر و ۳۴ روستا را تأمین می‌کند که به سبب کاهش دبی چشمه و پیش‌بینی پاییز کم‌بارش، احتمال افت فشار و یا کمبود منابع آب در این مناطق وجود دارد. کاهش شدید آبدهی چشمه کوهرنگ در فصل پاییز نخستین باری است که رخ داده و تاکنون بی‌سابقه بوده، ازهمین‌رو نگران‌کننده است.»
مروری بر موقعیت و اهمیت چشمه کوهرنگ
خبر خشک‌شدن چشمه کوهرنگ که سمبل بخشش برای ایل بختیاری است، حالا موجب نگرانی آن‌ها شده. اما اهمیت چشمه کوهرنگ در چیست و موقعیت جغرافیایی آن کجاست؟ پاسخ این سؤال را حشمت‌الله انتخابی، مؤلف کتاب «پابه‌پای زاینده‌رود» و پژوهشگر و فعال حوزه محیط زیست در کتابش این‌گونه داده است: «رودخانه کوهرنگ که یکی از مهم‌ترین سرچشمه‌های کارون است، از به‌هم‌پیوستن شاخه‌های متعدد از ارتفاعات شمالی رشته‌کوه زردکوه واقع در دهستان میان‌کوه موگویی شهرستان کوهرنگ تشکیل می‌شود. بلندترین سرشاخه از شمال غربی کوه ونگ (بلندای 3717) متر از ارتفاعات دره جوجار سرچشمه می‌گیرد. با چرخشی نیم‌دایره‌ای جنوب کوه ونگ را دور می‌زند و به سمت غرب جاری می‌شود. از زیر جاده سرآقاسید عبور می‌کند و با شاخه آب سرکشان (لورگا) که شمالی‌ترین سرشاخه است، یکی می‌شود و از کنار جاده سرآقاسید به سمت جنوب شرقی جاری می‌شود. بعد از سمت چپ شاخه‌ای به نام آسیاب شفیع از ارتفاعات کوه لازرد رو به جنوب غربی به آن می‌پیوندد. سپس چند شاخه دیگری از سمت راست که از ارتفاعات شرقی کوه قنبرکش (3980 متر) سرچشمه می‌گیرد. از تنگ قنبرکش و یک کیلومتر پایین‌تر برفاب‌های دامنه‌های شمالی قله هفت‌تنان (به بلندای 4109 متر) از سمت راست از طریق دره چما (چم‌آب) و غار یخی به آن می‌پیوندد. شاخه دیگری از شرق قله هفت تنان از دره لاشیر و پس از آن شاخه‌دیگری از یخچال‌های ایل‌وک معروف به آب‌زرده یا آب‌سرده به آن می‌پیوندد و تا محل چم‌خشون رو به جنوب شرق از میان دره‌ای تنگ می‌گذرد. به این سرشاخه مهم کوهرنگ آب‌زرده هم می‌گویند. در گویش محلی به صخره و دیوارهای صاف و بلند «زرده» می‌گویند و نام زردکوه هم از همین ریشه است. آب‌زرده در دره‌هایی بسیار عمیق و تنگ، مسیری حدود 27 کیلومتر را با شیب متوسط 30 در هزار طی می‌کند تا در محل چم‌خشون در ارتفاع 2420 متری آرام می‌گیرد و از سرعت آن کاسته می‌شود و اولین مزرعه قابل توجه در همین جا شکل می‌گیرد.» او در ادامه آورده: «سرشاخه خوش‌آب یا «خش‌او» از ارتفاعات جنوبی کوه لازرد (بلندای 3750 متر) سرچشمه می‌گیرد. پس از گذشتن از دره خاک دالان ابتدا رو به جنوب و بعد رو به غرب از تنگ دیوان می‌گذرد؛ سپس رو به جنوب شرقی برمی‌گردد و از زیردست جاده سرآقاسید دره لاخشک و گلچین را تا مقابل شیخ‌علی‌خان رو به جنوب شرقی طی می‌کند. آب شیخ‌علی‌خان از ارتفاعات دارکان سرچشمه می‌گیرد و پس از به‌هم‌پیوستن سرشاخه‌ها مسیر دره‌کلانتر را رو به جنوب طی می‌کند و از آبشار زیبای شیخ‌علی‌خان فرو می‌ریزد و زیردست جاده به خوش‌آب می‌ریزد و دوکیلومتر پایین‌تر به چم‌خشون می‌رسد.» او درباره چشمه کوهرنگ نیز نوشته: «چشمه‌های کوهرنگ در دامنه2525 متری جبهه شرقی زردکوه در زیر قلل ایل‌وک (بلندای 3837 متر) که بزرگ‌ترین یخچال‌های زردکوه را دارد، قرار گرفته‌اند. بزرگ‌ترین این چشمه‌ها سه چشمه متوالی است، که گویی از دهانه چاهی بیرون می‌ریزد. بزرگ‌ترین چشمه در متون جغرافیای تاریخی به نام «چشمه محمودی» یا «محمود کر» معرفی شده است. آب این چشمه‌ها با آب زردکوه که از جنوب به شمال جاری است، به هم‌پیوسته و سپس رو به شرق سرازیر می‌شوند. چشمه کوهرنگ پس از طی مسیری حدود 5/5 کیلومتر در یک‌ونیم کیلومتری بالادست تونل اول کوهرنگ به آب کوهرنگ می‌ریزد. تونل چلگرد اولین تونل روی رودخانه کوهرنگ به طول 1200 متر و قطر 3 متر، در زیر کوه کارکنان قرار دارد که حفر آن در سال 1383 به پایان رسید. آب حوضچه‌های طبیعی چشمه کوهرنگ پس از آبگیری در مخرن اصلی که در زیر چشمه ساخته شده با 6 کیلومتر لوله به این تونل منتقل می‌شود. ظرفیت آب خروجی تونل 740 لیتر در ثانیه است که 560 لیتر آن با لوله‌های فولادی و چدنی به قطر هزار میلی‌متر به طول 95 کیلومتر و تعبیه دو مخرن فشارشکن 500 مترمکعبی به شهرکرد منتقل می‌شود. در مسیر انتقال آب به شهرکرد شهرهای چلگرد، باباحیدر، فارسان، سورشجان، پردنگان و حدود 30 روستا از آب آشامیدنی استفاده می‌کنند. پس از تونل اول و دوم کوهرنگ، آب سرشاخه‌های دیگری هم به رودخانه کوهرنگ ملحق می‌شود که مشهورترین آن‌ها، آب کول خدنگ، کولونچی، آب ماربره، چگاله، بیرگان، شهریاری، دو آب «آب کولی و آب‌دزداران» است. رودخانه کوهرنگ پس از پیوستن به رودخانه بهشت آباد، رود کارون را تشکیل می‌دهد. طول رودخانه کوهرنگ 122 کیلومتر و حوضه آبریزان آن 1200 کیلومتر مربع است و آبدهی آن در فصل بهار به 100 مترمکعب در ثانیه هم می‌رسد. بخشی از آب کوهرنگ از طریق تونل‌های اول و دوم کوهرنگ به زاینده‌رود انتقال یافته و آب تونل سوم هم که در آینده نزدیک به بهره‌برداری می‌رسد، عمدتا به استان‌های چهارمحال و بختیاری و یزد تخصیص یافته است.»
بخل آسمان و کاهش آب رودخانه
همه این‌ها نشان‌دهنده این است که چشمه کوهرنگ یکی از مهم‌ترین چشمه‌های رودخانه کوهرنگ است؛ چشمه‌ای که حالا گفته می‌شود برای اولین بار خشک شده و در صورت تداوم وضعیت کنونی، استان‌های خوزستان و چهارمحال و بختیاری و یزد و اصفهان را با فاجعه روبه‌رو می‌کند. در این بین، علاوه بر کاهش نزولات آسمانی، دلایل دیگری نیز برای خشک‌شدن این چشمه از سوی برخی از کارشناسان بیان می‌شود؛ عللی همچون وقوع زلزله در این منطقه. روح‌الله فتاحی، رئیس هیئت‌مدیره انجمن هیدرولوژی ایران از جمله افرادی است که در گفت‌وگو با «ایسنا» این موضوع را عامل اصلی خشک‌شدن چشمه کوهرنگ می‌داند؛ آنجا که می‌گوید: «به‌گفته مسئولان محلی پس از وقوع زمین‌لرزه چند چشمه آب در این شهرستان ناپدید و چند چشمه جدید نیز ظهور پیدا کرده است، اولین مسئله در رابطه با خشک‌شدن ناگهانی جریان آب چشمه کوهرنگ وقوع زمین‌لرزه در این منطقه است. امکان دارد پس از وقوع زمین‌لرزه در شهرستان کوهرنگ، صفحات و لایه‌های زمین جابه‌جا شده باشد و بخشی از کانال‌ها و مجراهایی که چشمه کوهرنگ را تغذیه می‌کردند، مسدود شده باشد، قطعا ناپدید شدن چند چشمه و ظهور چند چشمه دیگر در این منطقه، این فرضیه را تقویت می‌کند که جریان‌های آب تغذیه‌کننده چشمه کوهرنگ مسدود و یا تغییر مسیر داده و موجب ظاهرشدن چند چشمه دیگر شده باشد. اگر با آغاز بارش‌های مؤثر در ماه‌های آینده دبی آب چشمه کوهرنگ منطبق بر رژیم تغییرات سال‌های قبل افزایش پیدا کرد، فرضیه تأثیر زمین‌لرزه بر کاهش شدید دبی آب در این چشمه رد می‌شود، ثابت‌کردن فرضیه خشک‌شدن چشمه کوهرنگ بر اثر زمین‌لرزه کاری بسیار پرهزینه است، برای اثبات باید در گام اول به نقشه‌های ژئوتکنیک و ژئوفیزیک منطقه در سال‌ها و ماه‌های قبل دسترسی داشته باشیم، سپس برای مشاهده تغییرات نقشه‌های جدید تهیه شود.» و اما فرضیه دیگر انتقال آب میان‌حوضه‌ای است که البته فتاحی آن را تأیید نمی‌کند و می‌گوید: «انتقال آب بین‌حوضه‌ای و برداشت بی‌رویه آب در بحث کاهش شدید دبی آب چشمه کوهرنگ صحیح نیست. کاهش دبی آب چشمه در پایین‌دست رخ نداده و این مسئله در سرچشمه اتفاق افتاده است، بنابراین نمی‌توانیم بگوییم برداشت از بالا دست باعث کاهش چشمگیر دبی آب این چشمه است.» رئیس هیئت‌مدیره انجمن هیدرولوژی ایران کمبود بارش و تغییر اقلیم را از دیگر دلایل مؤثر در کاهش دبی چشمه کوهرنگ عنوان می‌کند و می‌گوید: «در گذشته چشمه‌های موجود در شهرستان کوهرنگ از طریق یخچال‌های طبیعی تغذیه می‌شدند، اما اکنون باتوجه به خشکسالی و کاهش بارش این یخچال‌ها محو شده‌اند، اما در این حالت نیز دبی چشمه به یک‌باره کاهش پیدا نمی‌کند و به‌مرور زمان دبی کاهش پیدا می‌کند.»
آیا چشمه کامل خشک شد؟
حالا، اما اهالی محلی و مسئولان استانی خبر از خشک‌شدن این چشمه به عنوان یکی از چشمه‌های مهم و اصلی رودخانه می‌دهند و وضعیت آن را نامطلوب می‌دانند؛ هرچند همت بدری‌فرد، خبرنگار و یکی از اهالی منطقه کوهرنگ در خصوص علت خشک‌شدن چشمه به «پیام‌ما» گفته: «چشمه کاملا خشک نشده است، اما خروجی آن به شکل بی‌سابقه‌ای کاهش پیدا کرده است. آبشاری که از چشمه جاری بود و بسیاری کوهرنگ را با آن آبشار می‌شناختند، به دلیل کاهش میزان خروجی آب خشک شده است. اما دو مسئله بسیار مهم در کوهرنگ وجود دارد؛ یکی انتقال آب است که از دلایل مهم بروز مشکلات آب در منطقه است، یکی هم موضوع گرم‌شدن زمین. امسال خشک‌شدن چشمه کوهرنگ در حال حاضر ارتباط چندانی به پروژه انتقال آب ندارد و بیشتر متأثر از گرم‌شدن و کاهش ذخایر برف در زردکوه است.» حشمت‌الله انتخابی، مؤلف کتاب «پابه‌پای زاینده‌رود» هم خبر خشک‌شدن کامل چشمه کوهرنگ را تأیید نمی‌کند؛ آنجا که در گفت‌وگو با «اصفهان‌زیبا» می‌گوید: «چشمه کوهرنگ، یکی از اصلی‌ترین و مشهورترین چشمه‌های رودخانه کوهرنگ است، اما رودخانه کوهرنگ تنها متکی به این چشمه نیست؛ بلکه (همانطور که در سطور بالا نیز به آن اشاره شد) تا رسیدن این رودخانه به محلی که پل بهشت‌آباد در آنجا وجود دارد، صدها چشمه کوچک و بزرگ، ده‌ها آبراهه و رودخانه کوچک نیز به آن می‌پیوندند. بنابراین این‌گونه نیست که چشمه کوهرنگ یگانه منشأ و تأمین‌کننده آب رودخانه باشد.» او خبرها و اظهارنظرها مبنی بر خشک‌شدن چشمه کوهرنگ را عجیب می‌داند و می‌گوید: «اخیرا خبرسازی‌های عجیب‌غریبی در خصوص چشمه کوهرنگ به گوش می‌رسد؛ حتی تلویزیون محلی گزارشی باعنوان «چشمه کوهرنگ خشک شد» منتشر کرده است. در این گزارش، عده‌ای از مردم محلی که به این چشمه علاقه و اعتقاد ویژه‌ای دارند، در کنار چشمه کوهرنگ جمع شده‌اند و ساز و دهل می‌زنند؛ «ساز چپ» که برای مرگ و سوگواری‌ها نواخته می‌شود؛ اما در همان فیلم و پشت سر فردی که به نواختن ساز مشغول است (در ثانیه 30 تا 40 گزارش) آب از سرریز آبشار دوم چشمه کوهرنگ جاری است! همچنین اطلاعات به دست‌آمده و فیلم‌های دیگری که در همان تاریخ گرفته شده است، نشان می‌دهد که آب به دو لوله انتقال آب می‌رسد. درواقع از دل چشمه کوهرنگ دو لوله آب (از طریق تونلی که بین رودخانه کوهرنگ قرار دارد و 5 کیلومتر به پایین می‌آید تا به رودخانه برسد و از زیر آن عبور کند و سپس از تونلی که بالای چهلگرد است، بگذرد) پنج شهر و حدود 30 روستا را تأمین می‌کنند. دبی این آب بین 400 تا 600 لیتر در ثانیه است. اتفاقا اخیرا یکی از مسئولان استانی نیز میزان این آب را حدود 400 لیتر دانسته بود؛ پس عنوان «خشک‌شدن» چشمه کوهرنگ نادرست است، زیرا خشک‌شدن معنا و مفهوم خاص خود را دارد.»
چشمه کوهرنگ یک‌دهم آب رودخانه را تشکیل می‌دهد
اگرچه در لابهلای خبرها آمده که خشک‌شدن این چشمه تهدیدی بزرگ برای استان‌های خوزستان و یزد و اصفهان و... است، اما انتخابی معتقد است این مسئله صحت ندارد؛ چراکه «چشمه کوهرنگ، صرفا حدود یک‌دهم آب رودخانه کوهرنگ را تأمین می‌کند. در بهار که آب چشمه کوهرنگ به اوج می‌رسد، ممکن است در زمان خیلی کوتاهی دبی آب چشمه به 7 مترمکعب در ثانیه برسد؛ البته در بهار 1398 که سیل آمد و بارش برف و باران نیز بسیار خوب بود، دبی آب چشمه به 10 مترمکعب آب در ثانیه نیز رسید، اما در همان زمان، بدون شک دبی آب رودخانه کوهرنگ بیشتر از 100 مترمکعب در ثانیه بود. در شرایط کنونی هم قطعا آب رودخانه کوهرنگ به مقدار کمی در جریان است.»
او با بیان اینکه بخشی از آب رودخانه کوهرنگ در تونل اول و دوم به زاینده‌رود منتقل می‌شود، می‌گوید: «آبی که از رودخانه کوهرنگ به کارون می‌ریزد، کمتر از یک‌دهم آب کارون است؛ بنابراین آب چشمه کوهرنگ درعالی‌ترین فصل سال حداکثر یک تا دو درصد حجم آب کارون را تشکیل می‌دهد. اما معلوم نیست که برخی از افراد چرا می‌گویند با کم‌شدن آب این چشمه استان‌های دیگر مثل خوزستان، یزد و اصفهان و (حتی بعضی گفته‌اند فریدن، فریدونشهر، کهگیلویه...! دچار فاجعه می‌شوند؟ متاسفانه مردم و حتی برخی از مسئولان مدعی در حوزه آب، در این باره اطلاعات چندانی ندارند؛ ظاهرا برخی نمی‌دانند که اصلا این چشمه کجاست و آب آن به کجا سرریز می‌شود. در تمام سال بخشی از این آب از طریق همان لوله‌ها به چهارمحال و بختیاری منتقل می‌شود.»
او با اشاره به کاهش نزولات آسمانی در سال آبی گذشته، می‌گوید: «در 13 ماه گذشته، کم باران‌ترین ماه‌ها را طی کرده‌ایم؛ البته این موضوع فقط خاص امسال نیست بلکه در پنجاه سال گذشته، سه سال کم بارش داشته‌ایم. بنابراین بسیاری از چشمه‌ها امسال از اوایل تابستان و حتی بهارخشک شدند. همچنین بدترین زمان برای چشمه‌ها اوایل پاییز است که هنوز بارش‌ها شروع نشده است. همانطور که حجم آب چشمه مرغاب و چشمه لنگان هم بسیار کاهش یافته است، پس پشت این داستان، یک جنجال و خبرسازی رسانه‌ای است؛ بعید می‌دانم در آبان ماه سال 97 که یکی از سال‌های آبی بسیار بد در پنجاه سال اخیر بود، وضع چشمه کوهرنگ از الان بهتر بوده باشد. در اواخر تابستان آن سال که آنجا بودم، آب به قدری کم شده بود که سرریز آن از میزان کنونی هم کمتر بود.»
انتخابی این خبرسازی‌ها را موجب تشویش اذهان عمومی می‌داند و می‌گوید: «بسیاری از مردم چهارمحال می‌دانند که آب شرب مورد نیاز آن‌ها از چشمه کوهرنگ تأمین می‌شود؛ پس انتشار این اخبار موجب نگرانی آن‌ها می‌شود.»
انتخابی در رابطه با تأثیر وقوع زلزله بر کاهش حجم آب رودخانه نیز می‌گوید: «زلزله می‌تواند تأثیر دوگانه‌ای بر وضعیت چشمه‌ها داشته باشد، اما این فرضیه زمانی درست بود که زلزله در بهار که اوج جوشش چشمه است، رخ می‌داد و چشمه خشک می‌شد؛ اما چشمه‌ها اکنون کمترین میزان خروج آب را دارند. از سوی دیگر گاهی وقت‌ها زلزله می‌تواند باعث ایجاد گسل‌هایی شود که چشمه‌ها را جوشان می‌کند. اما ممکن است این گسل‌ها آب را فروبشکند و سرچشمه‌ها دیگر جاری نشوند.»
او در لابهلای حرف‌هایش می‌گویــــد امیدوارم که حتی اگر تا پایان پاییز بارش جدی رخ ندهد، آب چشمه باز هم خشک نشود، اگرچه خوشبختانه هفته گذشته در کوهرنگ اندکی بارش برف داشتیم و امیدوارم تداوم پیدا کند: «اما باید توجه داشت که این‌گونه نیست که با یک بار بارش چشمه دوباره پر آب شود؛ بلکه این اتفاق در طی ماه‌ها رخ می‌دهد و آب در طول زمستان و بهار در مخازن چشمه‌ها ذخیره می‌شود.»
دیدگاه‌ها
سلام مافیای آب که آب را با
وقتی اصفهان آب برای کشاورزی و
افزودن دیدگاه جدید