علی‌گویان در میراث جهانی ایران

«موزه معماری اسلامی ایران»، «موزه خطاطی»، میراث جهانی‌ای که به خاطر تنوع طاق‌های منقشش می‌تواند رکورددار گینس شود، مسجدی که سلسله‌های مختلف تاریخی اوج هنرشان را در آن به یادگار گذاشته‌اند و هزار توصیف دیگر فقط یک از هزاران توصیفی است که می‌توان درباره مسجدجامع عتیق اصفهان ارائه داد. می‌گویند اگر کسی بخواهد فقط یک بنا را در ایران ببیند و معماری اسلامی ایرانی را درک کند، این مسجد بهترین گزینه است. حیف که خودمان در اصفهان کمتر در محضرش زانوی ادب به زمین می‌زنیم، کمتر به دیدارش می‌رویم و یادمان رفته که باید روی سر بگذاریم و حلوا حلوایش کنیم!
اگــــــــر بخــــواهیــــــــد گردشگــــــری در مسجدجامع عتیق اصفهان را به صورت موضوعی تجربه کنید، آن‌قدر مسیرها و مقاصد جذاب و متنوعی پیش رو دارید که روزها، ماه‌ها و حتی سال‌ها می‌توانید به دیدارش بروید. در زمان‌های مختلف روز، در روزهای مختلف سال، همیشه این بنا حرف‌های تازه‌ای برای گفتــــــن دارد. یک رشته از این گردشگـــــری هم می‌توانـــــد کتیبه‌خــــــوانی‌هـــــای موضوعی‌اش باشد. مثلا این روزها که مصادف است با شب‌های قدر و ایام شهادت حضرت علی (ع)، صفحــــه رسمی اداره کل میراث فرهنگی استان اصفهـــــان به میزبانــــــی علی‌محمد فصیحی، مشاور مدیـــــرکل میــــــراث استان، به دیدار این بنای ویژه رفته است.
 عبدالرضا کارگر، کارشناس ارشد مرمت بناهای تاریخی و نویسنده کتاب «مسجد جامع عتیق؛ موزه درّ و عقیق»، در این گفت‌وگوی زنده مخاطبان را به صورت آنلاین به دیدار دو ایوان صاحب و استاد برد و درباره کتیبه‌هایی که نام مقدس علی را بر خود داشتند، توضیحاتی ارائه کرد.
این توضیحات از ماجرای منبر رفتن صاحب‌بن‌عباد در مسجد جامع عتیق آغاز شد؛ آن هم در ایوان جنوبی که به نام صاحب شناخته می‌شود.
 روایت این است که گفته می‌شود صاحب چهل روز در همین مسجد منبر می‌رفته و درباره ویژگی‌های یک شخصیت صحبت می‌کرده است بدون آنکه نامی از او بیاورد. در پایان این چهل روز که مخاطبان تشنه شنیدن نام شده بودند، او نام مبارک حضرت علی (ع) را بر زبان می‌آورد. به‌خصوص وقتی شرایط زمانه صاحب را در نظر بگیریم، چنین روایتی بسیار جذاب‌تر و ارزشمندتر هم می‌شود.
اولین کتیبه‌ای که کارگر به مخاطبان نشان می‌دهد هم در همین ایوان صاحب است و بر آن نوشته شده: «کلّ غمٍّ و هَمٍّ سَینجَلی *بِوَلایَتِکَ یا علیّ یا علی یا علی». او سپس تأکید کرد که نام مبارک علی را بین مقرنس‌های ایوان هم می‌توان دید. مثلا عبارت «و علی» در سمت چپ سقف دیده می‌شود. در همین ایوان، روی سرستونی عبارت «نادِ عَلِیاً مُظْهر الْعَجَائِبِ، تَجِدْهُ عَوْناً لَک فِی النَّوَائِبِ» نوشته شده است.
 به روایت کارگر برخی کلمه مظهر را با فتحه بر میم می‌خوانند؛ در حالی که اینجا بر این سر ستون ضمه بر میم دیده می‌شود.
مقصد بعدی برای دیدن کتیبه‌های منقش به نام علی (ع) محراب داخل این ایوان است. جایی که نوشته شده: «لااله الا الله محمد رسول الله علی ولی الله و الحسن و الحسین سبط الله.»
برای ادامه کتیبه‌خوانی عبدالرضا کارگر مخاطبان را به دیدن جبهه غربی مسجد برد.
 اولین مقصد جایی است که به تازگی لایه‌برداری انجام شده و کتیبه‌هایی با جملات «لَا سَیْفَ إِلَّا ذُو ٱلْفَقَارِ وَلَا فَتَیٰ إِلَّا عَلِیٌّ»، «أَنَا مَدِینَةُ الْعِلْمِ وَ عَلِی بَابُهَا».
کارگر در پاسخ به فصیحی درباره تعداد کتیبه‌های با نام حضرت علی (ع) در مسجد جامع عتیق اصفهان، به بیش از چهل عدد اشاره کرد. او سپس در ایوان غربی (ایوان استاد) مخاطبان را به دیدن کتیبه‌ای با خط بنایی دعوت کرد که بر آن عبارت «لا اله الا الله محمد رسول الله علی ولی الله» نوشته شده است.
اما معروف‌ترین کتیبه مسجد با نام حضرت علی (ع)، شامل شعری است در وصف امام اول شیعیان: «چون نامه جرم ما به هم پیچیدند/ بردند به دیوان عمل سنجیدند /بیش ازهمگان گناه مابود ولی/ ما را به محبت علی (ع) بخشیدند.» نام مبارک علی بر ترنج میان این کتیبه دیدنی است.
فصیحی درباره تاریخ این کتیبه از کارگر پرسید و او پاسخ داد: «در لوزی داخل این کتیبه می‌بینیم که نوشته شده: “عمل ابن محمد مؤمن محمد امین”. از همین استاد دو بیت شعر زیر مقرنس‌های همین ایوان وجود دارد که تاریخ‌دار است. این دو بیت اینگونه است: “رض نقشی ست کز ما باز ماند/ که هستی را نمی‌بینم بقایی/ مگر صاحبدلی روزی به رحمت/ کند در حق مسکینان دعایی” و تاریخ 1112 هجری قمری (دوران شاه‌سلطان حسین صفوی) در آن ذکر شـــــده است.»
این لایو اینستاگرامی کوتاه به دلیل کیفیت پایین اینترنت همینجا به پایان رسید؛ اما برای علاقه‌مندان سرنخ خوبی است برای دیدار غنی با مسجدجامع عتیق اصفهان. اگر می‌خواهید برای چنین دیدارهایی برنامه‌ریزی کنید، جالب است بدانید آنطور که در مقاله پژوهشی «تحلیل مضمون کتیبه‌های قرآنی ورودی‌ها و محراب‌های مسجد جامع اصفهان» نوشته مریم قاسمی سیچــــانی و فاطمه و محبوبه قنبری شیخ‌شبانی نوشته شده، مسجـــــد جامع اصفهان، کتیبه‌های مختلف تاریخی به ویژه سلجوقی، ایلخانی، مظفری، تیموری، صفوی، قاجاری و معاصر دارد که در ورودی‌ها، گنبدها، محراب‌ها، شبستـــــــان‌ها، مناره‌ها، ایوان‌ها، سنگاب‌ها، چراغدان‌ها، منبرها و… واقع شده‌اند.  این کتیبه‌ها را می‌توان از منظرهای گوناگون از جمله تکنیک و تاریخ ساخت، مضمون، جایگاه، بانیان، نحوه مرمت، نقش آن‌ها در فضای معماری و… بررسی کرد. تکنیـــک‌های مختلفی هم بـــــــرای خلقشان به کار رفته از جمله آجرکاری، کاشی‌کاری، گچ‌بری، حجاری و منبت چوب که برخی‌هایشان مضامین مذهبی دارند و برخی هم مضمون تاریخی.