سفر اخیر محمدباقر قالیباف در کسوت رئیس مجلس شورای اسلامی به روسیه و تقاضا برای ملاقات با پوتین و رساندن پیام رهبر معظم انقلاب حاشیه‌های زیادی به دنبال داشته است که از مهم‌ترین آن عدم اجازه پوتین و وزیرخارجه برای دیدار با رئیس مجلس ایران بود. قالیباف پیش از سفر اعلام کرده بود که به دعوت رئیس مجلس روسیه به آن کشور سفر می‌کند؛ اما نکته عجیب اینجاست که در آغاز، خبرهایی مبنی برعدم پذیرش از سوی رئیس دومای این کشور برای دیدار با قالیباف شنیده شد. حواشی این سفر نیز از جهت اهمیت پیام تیم ایرانی برای دولت مسکو بود که ویچسلاو ولودین برای دریافت آن به دیدار قالیباف رفت. هر چند به علت اینکه جزئیات سفر و مکاتبات قبلی میان طرف ایرانی و روسی منتشر نشده است، نمی‌توان حکم نهایی برای دستاوردهای احتمالی این سفر دیپلماتیک صادر کرد. عده‌ای نیز قصد قالیباف برای این سفر را نوعی مانور انتخاباتی تحلیل کردند، اما در عمل بازنده این سفر از جهت بهره برداری‌های انتخاباتی شخص محمدباقر قالیباف است. طبق پروتکل‌های بین‌المللی، دعوت‌های دیپلماتیک یا از سوی میزبان انجام می‌شود یا به درخواست میهمان. اگر به درخواست میزبان باشد، باید نامه دعوت از سوی یک مقام هم‌تراز به سفارت کشور شخص مدعو داده شود. این دعوت به وزارت‌خارجه آن کشور ارسال و از آن طریق به دفتر فرد مدعو داده می‌شود. شخص مدعو با وزارت خارجه و مشاورانش درباره محور مذاکرات و طراز سیاسی میزبان مشورت می‌کند. وزارت خارجه به شخص مدعو نظر مشورتی می‌دهد، با این عنوان که این سفر توصیه می‌شود یا نمی‌شود؟ اما تصمیم نهایی با فرد مدعو است. اینکه چرا تیم قالیباف او را تشویق به این سفر کردند، شاید به این علت باشد که تصور نمی‌کردند پوتین وقت ملاقاتی به او اختصاص ندهد؛ چراکه تصورشان این بود وقتی که پوتین قبلا حسین دهقان وزیر وقت دفاع، علی اکبر ولایتی مشاور مقام معظم رهبری و علی لاریجانی در زمان دبیری شورای عالی امنیت ملی را به حضور پذیرفته بود، پس حتما به قالیباف هم وقت ملاقات می‌دهد. اخیرا محمد جواد ظریف هم که به مسکو رفته بود، صرفا توانسته بود تلفنی با پوتین صحبت کند.
به جهت بررسی دقیق‌تر ابعاد سفر رئیس مجلس ایران به مسکو با دو دیپلمات پیشین، فریدون مجلسی و نعمت‌الله ایزدی که سابقه سفارت ایران در شوروی سابق را در کارنامه خود دارد گفت‌وگو کردیم.
ایزدی: سفر می‌توانست به شکل بهتری انجام شود
ایزدی در ابتدا درباره علل عدم ملاقات مقامات ارشد روسیه با قالیباف به اصفهان زیبا گفت: اگر فقط ما این سفر را به صورت سفر رئیس مجلس قلمداد کنیم چندان به نظر نمی‌رسد رفتار روس‌ها پیام خاصی داشته باشد؛ ضمن اینکه چه سازوکاری برای این سفر در نظر گرفته باشند نیز مهم است؛ چون ما از پشت پرده این سفر اطلاع نداریم. شاید نتوانیم جواب این پرسش را دقیق بدهیم. معمولا سفرهای دیپلماتیک که صورت می‌گیرد یک‌سری توافق‌هایی از قبل و عمل متقابل را درنظر و بعد تصمیم به سفر می‌گیرند. اینکه رفتار روس‌ها پیام خاصی داشته باشد به این برمی‌گردد که آیا ما توافقی کرده‌ایم و آن‌ها عمل نکرده‌اند؟ یا اینکه پذیرفته‌ایم با این شرایط به مسکو برویم؟
اگر پذیرفته باشیم که با شرایط روس‌ها به سفر برویم نمی‌شود گفت که آن‌ها تخلفی کرده‌اند یا احیانا کم‌محلی به طرف ایرانی شده باشد. اگر سفر کاری باشد، ممکن است تشریفات آن با سفر رسمی متفاوت باشد، من چون خبری در این زمینه ندارم نمی‌شود گفت که چرا روس‌ها این رفتار را کرده‌اند اما در مجموع قاعدتا باید سعی می‌شد به شکل بهتری این سفر را انجام دهند، مگر اینکه خیلی کار ضروری وجود داشته باشد.
ایزدی در ادامه درباره تجربه‌های پیشین سفر مقامات ایرانی به مسکو گفت: فرض کنید زمانی که توافق می‌کردیم سفرهایمان رسمی باشد پروتکل مشخصی برای آن تعریف می‌کردیم که هر مقامی از هر دو کشور که به کشور طرف مقابل سفر می‌کند باید حتما میزبان آن به استقبال بیاید یا یک مهمانی رسمی برگزار شود یا یک یا دو رده بالاتر را ملاقات کند. توافقات ما با روس‌ها در گذشته اینگونه بود و نوعا نیز این اتفاق افتاده است، آن زمان که من سفیر ایران در مسکو بودم وزیر خارجه و وزرا به روسیه سفر کردند اما رئیس مجلس و رئیس جمهور سفری نداشتند اما معمولا با طرف روسی توافق می‌کردیم که سفر رسمی است و هر طرفی باید اگر به کشور طرف مقابل می‌رود یک‌سری پروتکل‌ها رعایت شود و باید ببینیم رئیس مجلس با طرف روس چه توافقاتی داشته است؟ آیا اگر رئیس دوما (مجلس روسیه) به ایران بیاید، رئیس مجلس ایران او را برای دیدار می‌پذیرد؟ طبیعتا باید همین رفتار متقابل نیز صورت بگیرد و در همین سطحی که از ما در روسیه پذیرایی شد باید به استقبال روس‌ها برویم. سفرهای کاری پروتکل و تشریفات پایین‌تری دارد و شاید رئیس مجلس هم چنین توافقی داشته است.
ایزدی ابعاد دیگر ملاقات مقامات سیاسی با طرف خارجی را مطرح کرد و گفت: در خبرهای رسمی هم آمده بود و از قبل هم وزارت خارجه ایران گفته بود که آقای پوتین ملاقاتی را به طرف ایرانی نخواهد داد و این مشخص بود. طرف ایرانی هم می‌توانست بگوید درخواستی برای ملاقات با پوتین ندارد. اما یک وقتی ما کار مهمی داریم و ناچاریم به سفر برویم و این مسئله به ظرف زمانی برمی‌گردد که چقدر سفر ضرورت دارد. بالاخره امروز ارتباط پارلمانی ما شاید چندان در اولویت نباشد و اولویت ما برای دیدارهای خارجی در سطح سیاسی، برجام، بایدن و مسائل این چنینی باشد یا حتی اگر طرف ایران حامل یک پیام ضروری بوده است، می‌شد یک نفر دیگر این پیام را ببرد. ما نمی‌دانیم ضرورت سفر تا چه حد بوده است که طرف ایرانی پذیرفته با تشریفات کمتری به مسکو سفر کند.
ایزدی همچنین درباره مأموریت یافتن قالیباف برای این سفر گفت: وقتی پیام از ناحیه یک مقام عالی‌رتبه ارسال می‌شود، ارسال کننده پیام را هم خودش انتخاب می‌کند؛ هرچند وزارت خارجه می‌تواند افرادی را پیشنهاد دهد، اما در نهایت پیام‌دهنده، تیم حامل پیام را مشخص می‌کند. او در ادامه به یک مثال تاریخی اشاره کرد و افزود: درخصوص پیام تاریخی امام خمینی (ره) به گورباچف شخص امام فرمودند جوادی آملی پیام را ببرد؛ با اینکه آقای آملی نه کار سیاسی عمده‌ای کرده بود و نه دیپلمات بود، اما محتوای پیام طوری بود که امام تشخیص دادند اگر آقای آملی پیام را ببرد بهتر است و تیم همراه او را نیز امام انتخاب کردند که شامل مرحوم خانم دباغ و عده‌ای دیگر بودند. در سال‌های اخیر نیز نمونه‌های مشابهی داشته‌ایم که مثلا پیامی را دکتر ولایتی به روسیه بردند. اینکه الزاما وزارت خارجه پیام‌های سیاسی را منتقل کند صحیح نیست و ممکن است افراد دیگری پیام‌ها را ببرند ولی وزارت خارجه هم می‌تواند پیشنهاد دهد چه شخصیت‌هایی به این سفرها بروند.
مجلسی: ما تصور می‌کنیم روسیه متحد ماست
در ادامه با فریدون مجلسی، دیپلمات پیشین و تحلیلگر مسائل بین‌الملل گفت‌وگو کردیم. مجلسی درباره عدم ملاقات مقامات ارشد روس با قالیباف به «اصفهان زیبا» گفت: این اتفاق حامل این پیام است که ما انتظارتمان زیاد از حد است، ما خیال می‌کنیم دولت روسیه متحد ماست. برای دولت روسیه ایران یکی از کشورهایی است که بر اساس منافع مشترک با آن رابطه دارد که گاهی این منافع، اقتصادی هم نیست و در حوزه‌های استراتژیک، نظامی، امنیتی و از این دست است.
مجلسی ادامه داد: ما انتظار داریم احترامی که برای مقامات کشورمان قائل هستیم همه دنیا برای ما قائل باشند. اما در دنیا روش‌های استانداردی برای رفتار دیپلماتیک وجود دارد. به عنوان مثال، اگر رئیس جمهور با دعوت رسمی به کشوری سفر کند، آن کشور با روش خودشان یا در کاخ یا در فرودگاه از رئیس‌جمهور ما استقبال رسمی می‌کند. وقتی وزیرامور خارجه به سفر برود، وزیر خارجه آن کشور استقبال می‌کند. اگر یک شهردار به کشوری برود، شهردار آن شهر از او استقبال می‌کند. اگر از قبل قراری گذاشته نشده باشد و بخواهد رئیس‌جمهور را ببیند، ممکن است با ارتباطات خصوصی بتواند با او ملاقات کند. اما در یک سفر غیر رسمی که طرف ایرانی دعوت نشده و قرار قبلی وجود ندارد در هیچ کجای دنیا مرسوم نیست که به دیدار شخصیت‌های عالی‌رتبه برود. مجلسی افزود: من فکر می‌کنم درمورد سفر آقای قالیباف به مسکو یک مقدار تبلیغات رقابت‌آمیز گروه‌های سیاسی مطرح شد، وگرنه رئیس مجلس ایران هر کسی که باشد راه نمی‌افتد به کشور دیگری برود و بگوید من می‌خواهم رئیس‌جمهور شما را ببینم. اگر ما با روسیه مشکلی نداریم، دلیل نمی‌شود روسیه ما را به کشورهای دیگر ترجیح دهد.
مجلسی تأکید کرد: روسیه متحد و دوست رژیم صهیونیستی است. روسیه بزرگ‌ترین طرف بازرگانی چین و اروپاست. روسیه تأمین‌کننده گاز اروپا غربی است و بزرگ‌ترین رقیب ایران در بازار گاز محسوب می‌شود و در بسیاری موارد با ایران تضاد منافع و در یک سری موارد هم اشتراک منافع دارد؛ به هرحال ایران تنها یکی از کشورهای طرف روابط سیاسی روسیه است.
مجلسی درباره تجربه تاریخی برخوردهای سیاسی با فرستاده‌های ایرانی تشریح کرد: در زمان‌های گذشته چنین اتفاقی نمی‌افتاد. چون مقامات سفر از پیش تعیین‌نشده نمی‌رفتند. شاید در این سفر، طرف ایران حدس می‌زده است که بتواند بدون وقت قبلی با رئیس جمهور یا وزیرامورخارجه روسیه دیدار کند که تصور کاملا غلطی است؛ زیرا وقت آن‌ها معمولا پر است و هیچ کجای دنیا رسم نیست بدون قرار قبلی یک فرد به دیدار رئیس‌جمهور برود. البته پیش می‌آید که روابط با یک کشور آن‌چنان مهم است که رئیس‌جمهور طرف مقابل زمانی برای دیدار با فرستاده کشور دیگر اختصاص دهد و با کمال میل به دیدار او برود. او درباره عدم ورود وزارت خارجه ایران برای رساندن پیام به روسیه گفت: این بستگی به نوع روابط دارد. اگر شهردار مسکو به ایران سفر کرد، شهردار را به ملاقات رهبر و رئیس‌جمهور نمی‌برند، با وزیر خارجه ملاقات نمی‌کند و اگر مثلا وزیرخارجه شخصا مایل به دیدار با شهردار مسکو بود، او را یک جای خصوصی به حضور می‌پذیرد. اینکه چرا این پیام را رئیس مجلس به روسیه برده است، بستگی به مسائلی دارد که مستقیما بین کاخ ریاست‌جمهوری روسیه و دفتر رهبری تنظیم شده است و مسئله‌ای علنی نیست. این یک رابطه غیرسیاسی بوده و اگر سیاسی بود قاعدتا باید از سوی وزارت‌خارجه انجام می‌شد ولی ده ها رابطه دیگر درباره قراردادها بین کشورها وجود دارد. معمول این است که وزارت خارجه باید درجریان این سفرها باشد. مجلسی درباره نوع سفر قالیباف به روسیه گفت: امکان ندارد او سرخود به روسیه رفته باشد و حتما از قبل هماهنگی‌هایی انجام شده است. اما شاید برداشت طرف ایرانی این بوده است حالا که حامل پیام از طرف عالی‌ترین مقام ایران است، بتواند شخصا به دست عالی‌ترین مقام روسیه برساند؛ ولی به احتمال زیاد محتوای نامه غیرسیاسی و اقتصادی است یا مخلوطی از این دو است که رئیس مجلس به عنوان یک امین این نامه را به مسکو برده است. اینکه رئیس مجلس حامل این پیام بوده است، غیرعادی نیست.
جزئیات نامه رهبر انقلاب به پوتین چه بود؟
در چند روز گذشته با توجه به حواشی فراوانی که چه قبل و چه بعد از سفر محمدباقر قالیباف و هیئت همراهش به مسکو به وجود آمد، گمانه‌زنی‌ها بر سر محتوای نامه حضرت آیت‌الله خامنه‌ای به ولادیمیر پوتین هم بالا گرفته بود.
امیر عبداللهیان، مشاور رئیس مجلس در امور بین‌الملل در یادداشتی در خصوص جزئیات نامه رهبر انقلاب به رئیس‌جمهور روسیه نوشت: «رهبر انقلاب تأکید دارند که در سیاست خارجی باید متوازن عمل کرد یعنی هم به سیاست نه شرقی، نه غربی برای حفظ استقلال عمل کنیم و هم روابط خارجی را با همه جهان حفظ کنیم. بدون تردید قرن ۲۱ قرن آسیاست. انتخاب زمان این سفر در مقطعی که مستأجران جدیدی وارد کاخ سفید شده‌اند این پیام را به متحدین ایران می‌دهد که ما بیش از این معطل بازی کاخ سفید در برجام نخواهیم شد. رئیس دومای روسیه نه از طرف پارلمان، بلکه به عنوان نماینده ویژه پوتین پیام رهبر انقلاب را دریافت کرد. ساعتی بعد مطلع شدیم که پوتین پیام را خوانده و مورد توجه جدی قرار داده است. روسیه از قبل در یادداشتی رسمی اعلام کرد برای اینکه دریافت پیام رهبری به‌خاطر پروتکل‌ها به تأخیر نیفتد، نماینده ویژه‌ای در مسکو این پیام را دریافت کند. پیام رهبر انقلاب به پوتین، نکات مهم و دقیقی داشت که برای روس‌ها، با توجه به‌مناسبات جدید بین‌المللی برای استحکام روابط راهبردی و پایدار دو کشور مهم بود.»
هر چند در این یادداشت به طور واضح بیان نشده است که محتوای این نامه چیست، اما تحلیلگران سیاسی معتقدند که می‌توان در انتظار فصل جدیدی از روابط در سطوح مختلف سیاسی و اقتصادی با روسیه بود.
