پرلاشزِ اصفهان

نفیسه حاجاتی

در سبزرنگ که باز می‌شود، باغی با درخت‌های سر به فلک کشیده که امتدادش در افق گم شده، پیش رویتان است؛ راهی که چند دهه پیش وقتی رضا شاه پهلوی می‌خواست وارد این فضا شود، (از تخریب) ساخته شده است. اما همین راه باعث می‌شود در نگاه اول یادتان برود که پا به خانه ابدی شماری از مهمانان فرنگی اصفهان گذاشته‌اید؛ مهمانانی که چند قرن است ساکن میهن جدید شده‌اند و بر ارزش‌های نصف ‌جهان افزوده‌اند. دفتر روابط عمومی کلیسای وانک سمینار آموزشی آرامگاه ارمنیان اصفهان را این هفته طی دو روز یکشنبه و دوشنبه 8 و 9 مرداد ماه برگزار کرد و شماری از علاقمندان توانستند این مقاصد گردشگری اصفهان را از نزدیک ببینند و مشاهیر این خاک را بشناسند.

 اصفهان وقتی «نصف جهان» شد که شهروندانی با عقاید، آداب و رسوم و مذاهب مختلف ساکنش شدند. حالا کمی قبل از بیمارستان الزهرا، به دری صلیب‌نشان می‌رسید که راه ورود به خاکی است که قرن‌هاست میزبان مهمانان اصفهان بوده و البته که همه ما، ساکنان موقت این خاک و در اصل مهمانان اصفهان هستیم. حالا در کنار کلیساها و محله، قبرستان ارامنه هم جزو مقاصد متعلق به این شهروندان است که به عنوان یکی از مقاصد گردشگری اصفهان شناخته می‌شوند. همان طور که پرلاشز  (گورستان تاریخی و بزرگی در قلب پاریس) یکی از جاذبه‌های مهم گردشگری فرانسه است، این قبرستان هم می‌تواند یک مقصد گردشگری مهم نصف جهان باشد.  جلسه آموزشی آرامگاه ارمنیان از شرقی‌ترین بخش گورستان آغاز می‌شود؛ جایی که راهنمای جوان ارمنی به توضیح آداب و رسوم، تاریخچه گورستان، فرم‌ها،  نقوش و تزئینات قبور می‌پردازد. حضار که برای حضور در این برنامه از پیش ثبت نام کرده و ساعت هشت صبح خودشان را به قبرستان ارامنه رسانده بودند، در خلال توضیحات «آرگین آبنوسیان» با عددنویسی و گاه شمار ارمنی آشنا می‌شوند و سپس بخش‌های مختلف و مشاهیر مدفون را می‌شناسند. بخش بعدی کارگاه، بازدید است. 1551 میلادی تاریخی است که برای اولین سنگ مزارهای پیدا شده در این گورستان تعیین شده؛ یعنی 55 سال قبل از آنکه ارامنه به اصفهان کوچانده شوند. می‌گویند شاه عباس اول این بخش را با کاربری قبرستان به ارامنه واگذار کرده که البته در زمان‌های بعد کوچک و کوچک‌تر شده و تغییراتی در آن رخ داده. مثلا در زمان رضا شاه سنگ قبرهای ورودی فعلی همه کنده شده و دیواری در دو طرف با استفاده از آنها کشیده اند تا شاه از روی قبرها عبور نکند. حالا این منطقه با مساحت 30 هکتاری به 100 قطعه تقسیم  و بخش پروتستان‌ها و کاتولیک‌ها از هم مجزا شده اند و هنوز هم میزبان ارمنیان متوفی در اصفهان است.

      دیدار با  هولستر، میناسیان و آبکاریان
مهندس آلمانی که به اصفهان آمد و خطوط تلگراف را راه انداخت و تلگراف خانه اصفهان را به دست گرفت، ارنست هولستر بود. ما بیشتر او را به عنوان عکاس می‌شناسیم؛ کسی که مجموعه عکس‌ها و یادداشت‌هایش گنجینه ارزشمند اصفهان است. تا جایی که خیلی از دانسته‌های فعلی ما از تاریخ اصفهان و ایران منبعی جز  عکس‌های او ندارند. هولستر با «مریم حق نظر» دختر ارمنی اصفهان ازدواج کرد و 11 فرزند هم پیدا کردند که چهار نفرشان هنوز در قید حیات هستند. سنگ قبر او به تازگی جایگزین شده و یک محفظه شیشه‌ای هم بر آن قرار داده اند. زاون قوکاسیان برای  سینمادوست‌ها نام آشنایی است و یکی از شلوغ‌ترین روزهای گورستان ارامنه در تاریخ معاصر هم روز خاکسپاری او بوده، زاون در کنار مادر و پدرش به خاک سپرده شده است. کارگردان، فیلمساز، منتقد فیلم و مدرس سینما که در سال 1329 ه.ش. در اصفهان به دنیا آمده و فارغ التحصیل رشته شیمی از دانشگاه اصفهان بود. او به سرپرستی سینمای آزاد اصفهان، تدریس سینما، نقد فیلم و تألیف کتب روی آورد. داور جشنواره های مختلفی را در ایران، ارمنستان و اتریش بر عهده داشت. در اتریش با سرطان معده جنگید و به اصفهان بازگشت تا در خاک وطنش بیارامد. لئون میناسیان(متوفی سال 1391)، تاریخ نگار و نویسنده معاصر ارمنی، مؤلف بیش از 50 کتاب درباره ارمنیان و جلفاست. به غیر از نوشتن کتاب های متعدد، 30 سال در مدارس ارمنی مشغول آموزش بوده و سالیان متمادی مسئول کتابخانه کلیسای وانک بود. البته اصفهانی‌های زیادی هم هستند که جلفا را با میناسیان می‌شناسند. در میانه مسیر به مزار «هوهانس آبکاریان»؛متخلص به یحیی تارساز  رسیدیم. آبنوسیان توضیح داد که تارهای یحیی مشهورترین وگران ترین تارهای دنیا هستند و با دقتی که فقط با فناوری نوین میسر است، ساخته می شدند. خیلی‌ها هم سعی کردند شبیه تارهای او را بسازند و او مجبور شد سه مهر برای سازهایش طراحی کند. بنابراین اگر جایی دیدید تاری با مهر یحیی تارساز هست، باید هر سه مهرش را چک کنید.  او در سال 1254 ه.ش در جلفای اصفهان متولد شد. طرز ساخت ادوات موسیقی را از پدرش آموخت و بعد خودش به الگویی برای ساختن بهترین تارها دست یافت.

     لهستانی‌‌های آرمیده در اصفهان
یکی از قسمت‌های دیگر گورستان، بخش لهستانی هاست؛ آوارگان لهستانی که در تب و تاب جنگ جهانی دوم به ایران پناهنده شده بودند، در اصفهان زندگی کردند و در همین خاک هم آرمیدند.این قبرها در سمت چپ جاده اصلی، به صورت قبرهای متحدالشکل قابل مشاهده است.تئادور میرانویچ سفیر لهستان در دربار صفوی بود که در اصفهان فوت کرد و همین جا هم به خاک سپرده شد. سنگ قبر او از کنار پل خواجو به اینجا منتقل شده و به همین دلیل جهت سنگ با جهت قبور دیگر که همه غربی شرقی هستند، متفاوت است. نماد یادبودی هم در کنار سنگ برایش تدارک دیده اند و بعد قبوری کوچک و متحدالشکل در طرف غربی این بنا وجود دارند که همه متعلق به لهستانی‌های اصفهان هستند. بعضی از سنگ قبور عرضی دو برابر حد معمول دارند. آبنوسیان توضیح می‌دهد که این سنگ‌ها بر روی قبور زوج‌هایی که در کنار هم دفن شده‌اند، گذاشته شده‌اند. 

     خلیفه‌ای که معجزه کرد
بر مزار خلیفه کارابد یک سنگ قبر بسیار طولانی است و یک چهارطاقی اختصاصی نیز بر مزار او نصب شده که همه اینها از اهمیت شخصیت او حکایت می کنند. او که در سال 1606 متولد شده، فردی معتقد و از اسقف‌های اصفهان بوده است. داستان گوساله‌ای که زنده شد هم درباره او گفته می‌شود. این ماجرا را این گونه تعریف می‌کنند:روزی در کلیسای وانک سر گوساله ای را می برند و مادر گوساله شروع به ناله و بی قراری می کند. خلیفه کارابد متأثر شده و امر می کند که استخوان های گوساله را دوباره در بدن او قرار دهند. سپس او شروع به دعا کرده و گوساله دوباره زنده شده و به سمت مادر می دود. به همین علت او «زاک هارویتس» به معنای «زندگی بخش به گوساله» لقب گرفته است.

     سورپرایز فرانسوی در زیرزمین
آخرین بخش بازدید از گورستان ارامنه به یک فضای متفاوت اختصاص دارد. برگزارکنندگان برنامه از این بخش به عنوان سورپرایز یاد می کنند؛ اتاقی که قرابتی با چله‌خانه‌های معروف تخت فولاد دارد. از چند پله پایین می رویم و در فضایی کوچک که هیچ نوری ندارد و پر از تار عنکبوت است به سکویی می‌رسیم. تحقیقات درباره نحوه استفاده از این فضا ادامه دارد. این اتاقک در نزدیکی بخش فرانسویان است و متعلق به مقبره «پدر پویوبرو» کشیش کاتولیک فرانسوی. ماجرا از آمدن اروپاییان به اصفهان از قرن هفدهم میلادی آغاز شد و از آنجا که هر زندگی با مرگ گره خورده، در قبرستان ارامنه مدفنی برای خارجیان ساکن اصفهان تدارک دیده شد و یکی از این بخش‌ها هم متعلق به فرانسوی‌هاست.